Het Snijvlak van Kunst en Data: Het Art Datis Project en de nalatenschap van Sybren Valkema

Het Art Datis Project

Het Art Datis project bevindt zich op het snijvlak van kunstgeschiedenis en digitale geesteswetenschappen en combineert op unieke wijze traditioneel kunstonderzoek met moderne datawetenschap. Centraal in het project staat het uitgebreide archief van Sybren Valkema (1916-1996), een gerenommeerde Nederlandse glaskunstenaar wiens leven en werk zijn gedocumenteerd in een rijke verzameling persoonlijke en professionele materialen. Het project omvat niet alleen Valkema's nalatenschap, maar verkent ook innovatieve methoden van digitalisering en datificatie om het archief toegankelijk en analyseerbaar te maken voor toekomstig onderzoek.

In de zomer van 2024 spraken we met Carlotta Capurro (Universiteit Utrecht) over dit fascinerende project en het kruispunt van kunst en data.

De Ontstaansgeschiedenis van Art Datis

Het Art Datis project, gelanceerd in september 2018, werd oorspronkelijk opgezet als een vierjarig project waarbij twee promovendi betrokken waren: een kunsthistoricus en glaskunstenaar (Anna Carlgren) en een datawetenschapper (Vera Provatorova). Hun taak was om Valkema's archief te onderzoeken, dat alles omvat van persoonlijke brieven en administratieve documenten tot glasrecepten en correspondentie met andere kunstenaars. Dit archief, dat de naoorlogse periode tot Valkema's dood in de jaren negentig beslaat, biedt een uitgebreid overzicht van zijn bijdragen aan de glaskunst.

Het project stond voor aanzienlijke uitdagingen in de beginfase, wat leidde tot vertragingen en aanpassingen. Carlotta Capurro, die later als postdoctoraal onderzoeker bij het project kwam, speelde een cruciale rol bij het weer op de rails krijgen van het project. Met een achtergrond in kunstgeschiedenis en digitaal erfgoed was Carlotta's expertise essentieel bij het navigeren door de complexe taken van digitalisering en datificatie van het archief.

Samenwerkingsverbanden

Het project is een samenwerking tussen de Universiteit Utrecht, de Universiteit van Amsterdam, het RKD (Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis), de Vrij Glas Foundation en Picturae. De Universiteit van Amsterdam speelde een belangrijke rol, vooral bij de supervisie van datawetenschappelijke methodologieën. De fysieke en digitale beheerders van het archief, respectievelijk de Vrij Glas Foundation en het RKD, boden essentiële ondersteuning bij het beheren en verrijken van de collectie. Daarnaast was Picturae, een bedrijf gespecialiseerd in digitalisering, van onschatbare waarde in de beginfase van het project, aangezien zij eerder een groot deel van Valkema's archief hadden gedigitaliseerd in samenwerking met het Nationaal Glasmuseum.

Uitdagingen

Een van de belangrijkste obstakels was het omzetten van de gedigitaliseerde documenten in machineleesbare formaten. Hoewel de documenten waren gescand, waren ze in wezen "te stil" en misten de metadata die nodig waren voor uitgebreide data-analyse. "Een uiterst tijdrovende en niet altijd plezierige taak," lacht Carlotta.

Het werk van Carlotta omvatte het ontwikkelen van modellen voor handschriftherkenning in meerdere talen en verschillende scripts, wat de diverse bronnen binnen Valkema's archief weerspiegelde. Ze legt uit: "We moesten een systeem creëren dat niet alleen nauwkeurig was, maar ook flexibel genoeg om met de verschillende talen en scripts om te gaan. Dit was cruciaal voor de bruikbaarheid van het archief."

Een ander belangrijk aspect waar het Art Datis project mee te maken kreeg, waren auteursrechten. Het digitaliseren en publiceren van Valkema's archief vereiste zorgvuldige omgang met de auteursrechten op documenten die van hem en alle betrokkenen in zijn werk en leven waren.

Innovatieve Benaderingen van Digitalisering

Carlotta's aanpak combineerde theoretisch onderzoek met praktische toepassingen. Ze maakte gebruik van technieken zoals Transkribus, een Europees platform voor handschriftherkenning, om een flexibel systeem te creëren dat documenten kon verwerken in de meest gebruikte talen in het archief: Nederlands, Engels, Duits en Frans. Dit systeem was bedoeld om een balans te vinden tussen nauwkeurigheid en efficiëntie, waardoor de documenten leesbaar en bruikbaar werden voor verder onderzoek.

Bovendien verkende het project het gebruik van automatische annotatietools om de metadata van het archief te verrijken. Dit proces omvatte het vergelijken van handmatig geannoteerde documenten met die van geautomatiseerde systemen om consistentie en nauwkeurigheid te waarborgen. Carlotta licht toe: "Het was een uitdaging om de juiste balans te vinden tussen handmatige en automatische annotatie. We wilden ervoor zorgen dat de gegevens zowel betrouwbaar als gedetailleerd genoeg waren."

Brede Impact

Naast de technische prestaties bood het Art Datis project diepgaande inzichten in Valkema's wereld. Zijn betrokkenheid bij de Studio Glass Movement (“Vrij Glas” in het Nederlands), een internationaal initiatief om glaskunst te promoten, was een belangrijk focuspunt van het onderzoek. Valkema's werk, beïnvloed door zowel Europese tradities als Amerikaanse innovaties, benadrukte de transatlantische uitwisseling van kennis en technieken binnen de glaskunstgemeenschap.

Carlotta's nauwgezette onderzoek van de correspondentie binnen het archief onthulde het uitgebreide netwerk van kunstenaars, curatoren en instellingen verbonden aan Valkema. Dit netwerk onderstreepte niet alleen zijn invloed in de kunstwereld, maar weerspiegelde ook bredere sociaal-culturele trends van die tijd, waaronder de evolutie van kunstonderwijs en institutionele ontwikkelingen in het naoorlogse Europa.

Reflecties en Toekomstige Richtingen

Voor Carlotta was het Art Datis project, ondanks de uitdagingen, intellectueel stimulerend en persoonlijk lonend. "Het was een enorme leerervaring," vertelt Carlotta trots. "Elke stap bracht nieuwe inzichten en uitdagingen, en het was de moeite waard om Valkema's nalatenschap te behouden en te ontsluiten." Door het digitaliseren en analyseren van Sybren Valkema's uitgebreide archief, eert het project niet alleen zijn bijdragen aan de glaskunst, maar effent het ook de weg voor toekomstig onderzoek. "Interdisciplinariteit is werkelijk de kracht van dit project, een schitterend voorbeeld van het kruisen van kunstgeschiedenis en data," concludeert Carlotta.